Kunstenaars? Check. Kunst? Check. Een levendige kunstscene? Dat ontbreekt nog op de CaribenAan interessante Caribische kunst geen gebrek. Toch lukt het veel kunstenaars niet verder te komen dan zijn of haar eigen eiland. De Curaçaose kunstenaar Sharelly Emanuelson en de Amsterdamse curator Sasha Dees leggen uit wat er misgaat.

Sharelly Emanuelson in haar atelier in Curaçao

Sharelly Emanuelson is een succesvolle kunstenaar die in Curaçao woont en werkt. Ze was de publieksfavoriet van de Volkskrant Beeldende Kunst Prijs 2020, kreeg in hetzelfde jaar de Charlotte Köhler prijs voor beeldende kunst toegekend en in september staat van haar een fotoproject gepland in het Rijksmuseum in Amsterdam. Daarmee is Emanuelsons ster rijzende – en dat op 8.000 kilometer van haar woonplaats.
Als je echter haar naam noemt in de kunstscene van Martinique, een paar honderd kilometer van Curaçao, is de kans aanwezig dat ze daar zeggen: ‘Sharelly wie?!’ Vanuit Curaçao kom je daar namelijk een stuk minder makkelijk dan vanuit Nederland. Er gaan geen directe vluchten van het ene Caribische eiland naar het andere en een ticket kost minstens 1.000 euro. Het is een vreemde situatie, die zich op meerdere plekken voordoet in de Cariben. Op heldere dagen kun je vanaf het ene eiland het andere zien liggen, maar het is enkel bereikbaar door honderden kilometers om te reizen.

Sasha DeesBeeld

Dat de Caribische eilanden, waarvan ook de Nederlandse Antillen deel uitmaken, zo van elkaar zijn geïsoleerd, was het eerste dat kunstcurator en cultureel factotum Sasha Dees opviel toen ze vijftien maanden verbleef in de regio. Ze bezocht van 2017 tot 2019 zestien landen om met subsidie van het Mondriaanfonds de infrastructuur van hedendaagse beeldende kunst daar in kaart te brengen. Ze schreef er een boek over: Entangled Species – Conversations on Contemporary Art in the Caribbean. Hoger kunstonderwijs, musea en galeries, mogelijkheden voor kunstenaarsresidenties en plaatselijk kunstbeleid – het bleek allemaal in zeer beperkte mate aanwezig. En dat terwijl er volgens de laatste schatting bijna 44 miljoen mensen in de regio wonen.

Lonely Planet

Die gebrekkige kunstinfrastructuur houdt rechtstreeks verband met de isolatie tussen (ei)landen onderling. Het verhindert veel kunstenaars de bekendheid te verwerven die Emanuelson wel heeft gekregen.
Dees: ‘In mijn kunstkennissenkring in Nederland kennen ze Sharelly wel, maar zijn ze onwetend van het talent op de andere Caribische eilanden. Ik hoorde dan: ‘Er is toch niks? Waar is het dan? Ik ken het niet.’ Afgezien van de landen waarmee Nederland een historische connectie heeft, wist ik er ook weinig van af.’
Dat er kunst van kwaliteit wordt gemaakt, bewijst iemand als Emanuelson. De vakjury van de Volkskrant Beeldende Kunst Prijs noemde haar werk ‘een visueel spektakel waardoor je als toeschouwer betoverd wordt en dat bij tweede beschouwing zeer rijk gelaagd blijkt te zijn. Het is theatraal, zeer zorgvuldig opgebouwd en tegelijk weerbarstig en zelfs vervreemdend.’
Maar er liggen meer verborgen schatten tussen Trinidad en de Bahama’s, tussen Cuba en Barbados. De curator en kunstenaar, respectievelijk vanuit Amsterdam en Curaçao, benoemen per zoomverbinding de haken en ogen van de ontsluiting van de kunst daar.

Dees: ‘Het boek Entangled Species is een begin. Zie het als een Lonely Planet-achtige gids voor iedereen die geïnteresseerd is in beeldende kunst. Een losjes geschreven handleiding met interviews, aanbevelingen en lijstjes.’ Het gaat Dees erg om het faciliteren van connecties, het bij elkaar brengen van professionals binnen de culturele sector. Iets dat ze al haar hele werkzame leven op persoonlijk niveau heeft gedaan in diverse kunstdisciplines.

Emanuelson leerde Dees kennen toen ze nog studeerde aan de Koninklijke Academie in Den Haag. Dees bezocht een tentoonstelling van Uniarte, een kunstinstelling die Emanuelson heeft opgericht en die zich sterk maakt voor de zichtbaarheid en ontwikkeling van opkomende kunstenaars in de Cariben.
Emanuelson: ‘Sasha snapte meteen wat mijn intenties waren met het samenbrengen van Caribische kunstenaars. Sindsdien stond ze altijd open voor advies en suggesties. Sasha is iemand die kunstenaars aanmoedigt en ze graag in contact brengt met elkaar. Zo heeft ze me ook laten kennismaken met verwante kunstenaars, zoals Christopher Cozier in Trinidad.’

Voorzieningen

Dees laat in elk hoofdstuk van Entangled Species de hoofdfiguren – kunstenaars en professionals in de kunstensector – uit de door haar bezochte landen aan het woord over de (beperkte) mogelijkheden daar. Aan de kunst zal het niet liggen. Er zijn relatief veel goede kunstenaars. Volgens Emanuelson schort het onder meer aan instellingen die de kunst zichtbaar en toegankelijk kunnen maken voor het publiek.
Emanuelson: ‘Denk aan personeel en professionals als marketeers, sponsoren en kunstcritici – taken die in Nederland worden waargenomen door kunstinstellingen. Omdat in Curaçao de voorzieningen karig zijn, moet je als beginnend kunstenaar zelf het initiatief nemen en veel zelf doen om gezien te worden. De kans dat je hier meerdere projecten per jaar doet, is veel kleiner omdat je veel minder curatoren hebt die projecten initiëren. Daardoor zijn er weinig tentoonstellingen en andere gelegenheden waarop je mensen bekend kunt laten maken met je werk.’

Op zichzelf niet onbegrijpelijk, vindt Dees. ‘Neem Curaçao, met zijn 150 duizend inwoners. Hoeveel plaatsen in Nederland van die omvang hebben musea of galeries voor hedendaagse kunst? Voor een eiland als Curaçao is dat op zichzelf ook niet rendabel, maar het directe potentiële afzetgebied van Curaçao, de Cariben, is zoveel groter.’

Daar komt volgens Dees bij dat je als kunstenaar in een vicieuze cirkel kunt terechtkomen. ‘Als je bij een fonds aanklopt om je sterk te maken voor een kunstenaar die je goed vindt, krijg je weleens te horen: nou, dat is een beperkt cv. Dan denk ik: ja wat had je gedacht dan, met die beperkte mogelijkheden op zo’n eiland? Voor een indrukwekkender cv moet je kunnen reizen. En met een negatieve beoordeling loop je geld mis om ergens anders ervaring op te doen én daarmee de kans om je cv te verrijken.’

Nederland heeft dat probleem van zijn voormalige koloniën onderkend. Dees: ‘Bij het Mondriaanfonds konden kunstenaars van de Antillen dit jaar een eenmalige subsidie van 750 euro aanvragen om naar de Biënnale in Venetië of de Documenta in Kassel te gaan. Ik heb gebeld en gezegd: heel leuk allemaal, maar van die 750 euro kunnen ze niet eens hiernaartoe vliegen. Inmiddels hebben ze er 2.000 euro van gemaakt.’

Blik op de samenleving

Maar zouden die kunstenaars, als er zo weinig mogelijkheden ter plekke zijn en vanwege de historische link met Europa, dan niet naar Europa kunnen verkassen waar er wél veel mogelijkheden zijn?
Emanuelson: ‘Mijn werk gaat over visuele en sonische concepten om ideeën rond erfgoed in het dagelijks leven te begrijpen en te verbeelden. Ik maak tentoonstellingen die je laten nadenken over het Caribische leven, co-existentie in multiculturele samenlevingen en verhalen die gedeelde ervaringen benadrukken, en mensen verbinden op een mondiaal niveau. Tijdens het maken van mijn werk ben ik me ervan bewust dat vanuit de buitenwereld met een toeristische blik naar de eilanden wordt gekeken. Mijn werk neemt het feit dat deze blik bestaat serieus. Het kan overal worden tentoongesteld, maar alleen hier worden gemaakt.’
Dees: ‘Kunst maakt dat je op een bepaalde manier naar de samenleving kijkt. Kunstenaars zijn bij uitstek de mensen die politieke en maatschappelijke kwesties bevragen en iets zeggen over de context waarin ze werken.’

Emanuelson: ‘Ik heb weliswaar mijn opleiding in Nederland gedaan. Dat is op zichzelf niet zo bijzonder; elk jaar vertrekken vanuit de Antillen vliegtuigen vol studenten die in Nederland gaan studeren. Alleen komen er weinig terug. Als ze in Nederland gesetteld zijn, dreigt het gevaar van een braindrain. Ik wilde graag vanaf de eilanden als kunstenaar werken en ook iets terugdoen in de kunstensector daar.’

Dees: ‘En al is er die historische band tussen Nederland en de Antillen, ik heb Entangled Species juist ook geschreven om te laten zien dat er in de regio nog zat mogelijkheden zijn om contacten te leggen. De informatie over wat er dan wel is ontbreekt vaak. Daardoor is toch een zeker automatisme, een verwachting, ontstaan dat je uiteindelijk in Nederland je licht opsteekt als je op een eiland woont dat hoort bij het Koninkrijk der Nederlanden. Maar waarom zou je niet in Cuba gaan studeren? Waarom zou je als kunstenaar uit de Cariben alleen naar de Biënnale in Venetië gaan? Die professionals zijn meer geïnteresseerd in de sterren uit Europa en de VS. Terwijl de professionals op de Havana Biënnale juist op zoek zijn naar de regionale kunstenaars.’

Sociale context

En er zijn meer onuitgesproken verwachtingen over de Caribische kunstenaar. De tijdgeest dicteert dat een kunstenaar uit een voormalige kolonie het vooral heeft over de moeizame historische relatie met zijn kolonisator, over slavernij en exploitatie en hoe dat zijn uitwerking heeft op de maatschappij waarin we nu leven.

Dees: ‘Kunstenaars in Nederland met een Caribische achtergrond hebben eerder de neiging die discussie te voeren. Voor degenen die daar wonen en werken is dat minder een issue.’

Natuurlijk, er zijn ook kunstenaars in de Cariben die dat gegeven wel verwerken, voor zover dat deel is gaan uitmaken van hun eigen sociale context. Jorge Pineda uit de Dominicaanse Republiek heeft het in zijn kunst over de trauma’s die onderdrukte bevolkingsgroepen hebben opgelopen in Latijns-Amerika. Christopher Cozier uit Trinidad heeft het met zijn conceptuele kunst op een subtiele manier over kolonisatie. Hij gebruikt daarvoor alledaagse voorwerpen zoals de zogenoemde breeze blocks, betonblokken die in Trinidad veel als bouwmateriaal worden gebruikt. Je ziet ze wereldwijd terug in landen die een kolonisatieperiode hebben doorgemaakt, waardoor ze een soort metafoor zijn geworden. Maar het kolonisatiethema is niet per se representatief voor de kunstenaars daar.’

De kunstenaar die zich niet bezighoudt met dat soort thema’s en daarmee buiten de cultureel correcte lijntjes kleurt, kan buiten de boot vallen. Dees: ‘Fermín Ceballos bijvoorbeeld maakt conceptuele, filosofische werken. Hij heeft een performance waarin hij in een museum elke minuut een druppel uit een pipet op de grond laat vallen, 24 uur lang. Dat kan hij dus net zo goed in China, Alaska of weet ik veel waar doen. Hij vertelde me dat hij nooit wordt gekozen voor een residency, omdat hij niets doet met zijn identiteit. Hij past niet in het idee dat zegt dat iemand uit de Dominicaanse Republiek het zou moeten hebben over hoe Columbus aankwam, en wat dat betekende. Maar dat soort identiteitskunst vragen we toch ook niet van een kunstenaar uit, pak ’m beet, Hengelo?’

Toerisme

Wat dan te doen om als kunstenaar toch een beetje rond te komen met je stiel? Er is één cultureel-maatschappelijk verschijnsel in de Cariben waar, al die gebrekkige infrastructuur ten spijt, wél genoeg van is: toerisme.

Dees: ‘Er zijn kunstenaars die daarvan gebruikmaken om zichzelf financieel te onderhouden. Niet dat ze autonoom werk aan mensen kunnen slijten die voor zon, zee en strand komen. Maar met de verkoop van zelfgemaakte souvenirs kun je nog wat bijverdienen.

‘In het boek noem ik fotograaf Claudio Arnell op Sint Maarten. Die heeft een autonome praktijk, maar maakt ook foto’s voor de commerciële galeries, waar toeristen niet op zoek zijn naar kunst met een hoofdletter k, maar naar een herinnering aan het eiland waarop ze vakantie vierden.’

Emanuelson heeft er ook over gedacht. Ze heeft er op zichzelf niets op tegen zo iets bij te verdienen. ‘Maar daarmee alleen verbeter je niet structureel de positie van de kunstenaars in de regio. De context waarin we werken kan worden verbeterd. Er moeten meer professionaliseringstrajecten komen en samenwerkingen tussen organisaties.

‘Als die kunst hier niet de aandacht krijgt die ze verdient, betekent het gewoon dat er verhalen verloren gaan die ook van belang zijn voor Nederland.’

Dees: ‘Het zou toch zonde zijn als we dat allemaal zouden moeten missen in Nederland?’

SHARELLY EMANUELSON
Filmmaker en beeldend kunstenaar Sharelly Emanuelson (1986) is geboren en getogen op Curaçao. Ze heeft haar bachelor audiovisuele media behaald aan de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht en haar master Artistic Research aan de Koninklijke Kunstacademie in Den Haag. Ze is nu bezig met een PhD-onderzoek als onderdeel van het door de NWO gefinancierde Caribisch onderzoeksprogramma Island(er)s at the Helm.
In 2014 ontving ze de Master Award van de Koninklijke Kunstacademie Den Haag en in 2018 de Black Achievement Spotlight-award. Onlangs ontving ze publieksprijs van de Volkskrant Beeldende Kunstprijs voor haar werk En mi pais en in het zelfde jaar de Charlotte Köhlerprijs. Naast haar eigen praktijk richtte ze Uniarte op, een door kunstenaars gerunde stichting die de zichtbaarheid en ontwikkeling bevordert van opkomende en gevestigde kunstenaars in het Caribisch gebied.

SASHA DEES
Sasha Dees is een onafhankelijke curator en producent in de kunsten. Ze is gespecialiseerd in internationale, innovatieve, inclusieve en interdisciplinaire kunst. In de jaren negentig deed ze de productie van negentig voorstellingen van onder andere theatergroep Made in da Shade, daarnaast introduceerde ze stand-upcomedian Jörgen Raymann aan het Nederlandse publiek. Met haar werk wil ze een podium bieden aan beginnende, grensverleggende kunstenaars. Dees woonde in New York en was daar actief als film- en documentaireproducent. Ook schrijft ze over kunst en cultuurbeleid voor kunstsite Trendbeheer en adviseert ze bij diverse kunstinstellingen, waaronder het Mondriaanfonds.
ISLAND(ER)S

Voor het project Island(er)s at the Helm doet Sharelly Emanuelson etnografisch onderzoek vanuit antropologisch en artistiek perspectief naar de manieren waarop Nederlands Caribische eilandbewoners zich aanpassen aan klimaatverandering. Het onderzoek wordt gefinancierd door de Nederlandse Wetenschappelijke Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek.


To read the full article on Volkrant website